Zakaczawie to zwyczajna nazwa dzielnicy naszego miasta funkcjonująca w świadomości legniczan zamiennie z nazwą Dzielnica Cudów. Granice Zakaczawia nie zostały nigdy precyzyjnie ustalone.

   Wielu legniczan uważa, że obejmuje ono cały obszar prawobrzeżnej zabudowy miasta ( wyłączając powojenne osiedla ). W tych rozważaniach zostało ono jednak sprowadzone do niewielkiego kwartału zamkniętego ulicami Wrocławską, Cmentarną i Kazimierza Wielkiego, czyli tej części, którą tak naprawdę powinno się określać nazwą Kartuzy ( od zakonu sprowadzonego do Legnicy w 1423 roku przez Ludwika ll ).

     Nad brzegami Kaczawy, w niewielkim oddaleniu od średniowiecznego miasta mnisi, którzy żyli według bardzo surowej reguły, zbudowali klasztor. Dzisiaj niestety nie znajdziemy żadnych materialnych śladów działalności zakonu kartuzów. Jedynym świadectwem ich bytności pozostała nazwa dzielnicy ( używali jej także Niemcy przed 1945 r. ). Klasztor kartuzów funkcjonował w tym miejscu do 1548 roku, kiedy to w wyniku rozwijającej się reformacji katolicka wspólnota zakonna utraciła zaplecze ( brakowało nowicjuszy ) i uległa rozpadowi.

     Rozwój Kartuz jako przedmieścia był powolny i długotrwały. Osadnictwo poza murami miasta skupiało się wzdłuż drogi prowadzącej do Wrocławia. Wciąż rozwijające się i coraz bogatsze przedmieście wrocławskie z czasem stało się przedmiejską gminą, która administracyjnie była podporządkowana powiatowi legnickiemu. Cieszyła się taką samą autonomią samorządową, jak wszystkie inne gminy w rejencji. W 1858 roku przedmieście to liczyło około ośmiuset stałych mieszkańców. Wybierali oni lokalne władze samorządowe i posiadali własny sąd.

     Uwzględnienie Kartuz w opracowanym w 1860 r. Planie urbanistycznego rozwoju Legnicy zapowiadało nowy etap w dziejach tego przedmieścia. Dziesięć lat później Legnica została podzielona na 22 dzielnice. W tej liczbie uwzględnione zostały (jako właśnie powstająca dzielnica mieszkaniowa ) również Kartuzy. Formalne przyłączenie nastąpiło 1 czerwca 1873 roku. Był to dla całego miasta, również dla samych Kartuz , okres prawdziwego boomu inwestycyjnego. Nad Kaczawą w szybkim tempie zaczęło rosnąć duże osiedle mieszkaniowe. Budowane tam kamienice czynszowe z założenia przeznaczone były głównie dla robotników i drobnych urzędników, których nie było stać na mieszkania w innych, droższych dzielnicach.

     Może byłoby inaczej, gdyby nie fakt, że głównym problemem okazało się zbudowanie sieci kanalizacyjnej. Większa część Kartuz położona jest poniżej średniego poziomu wód w Kaczawie, do której odprowadzano w tym czasie wszystkie nieczystości komunalne. Brak kanalizacji miał bezpośredni wpływ na standard budowanych kamienic. Usytuowane na podwórzach ubikacje nie ułatwiały życia lokatorom. Jedna toaleta często przypadała na kilka budynków, a gromadzone w szambach nieczystości wywożono bardzo rzadko. Łatwo sobie wyobrazić zapachowe udręki, jakie latem musieli przeżywać pierwsi mieszkańcy Zakaczawia.

     Pomimo tych niedogodności dzielnica rozwijała się dynamicznie. W 1900 roku liczyła już 10. 000 mieszkańców i była jednym z największych skupisk ludności w mieście. Swym wyglądem od samego początku bardzo różniła się od innych dzielnic Legnicy. Charakterystyczny dla niej był (i jest do dzisiaj) brak skwerów, parków i terenów zielonych. Wynikało to po części z chęci maksymalnego wykorzystania działek budowlanych, a po części z możliwości i potrzeb samych mieszkańców. Jak już wspomniałem, byli to głównie robotnicy i urzędnicy najniższego szczebla, a więc ludzie najmujący się do pracy za stosunkowo niewielkie pieniądze. Około 1900 roku robotnik pracował 12 - 14 godzin dziennie przez sześć dni w tygodniu i otrzymywał wynagrodzenie, które ledwo starczało na opłacenie czynszu i skromne utrzymanie często licznej rodziny. Pamiętajmy, że sto lat temu było nie do pomyślenia, żeby kobieta podjęła pracę zarobkową.

     Od strony miasta niczym brama prowadził do dzielnicy kamienny most zwany kartuskim, zbudowany w 1930 r. Centralnym punktem Kartuz stał się plac wyznaczony u zbiegu ulic Czarnieckiego ( Gustaw Adolfstrasse ) i Daszyńskiego ( Feldstrasse ), który miał pełnić funkcję dzielnicowego rynku. Niemieccy mieszkańcy naszego miasta nazywali to miejsce Carthaus - Markplatz. Oprócz pełnienia funkcji targowej skupiało ono (zwłaszcza latem) towarzyskie życie dzielnicy. Teren wokół placu zabudowany został w latach 1901-1910. Początkowy projekt przewidywał, że ulice wokół tego rynku będą tworzyły układ gwiaździsty, co miało nadać całej dzielnicy specyficzny charakter urbanistyczny. Projektu tego nie zrealizowano właśnie ze względu na oszczędne gospodarowanie gruntami przeznaczonymi pod zabudowę mieszkaniową.

  W nowej dzielnicy bardzo szybko powstała rozbudowana sieć handlowo-usługowa zaspokajająca potrzeby mieszkańców. Duże nasycenie sklepami i lokalami użytkowymi widoczne jest na Kartuzach do dzisiaj. Władze miejskie dbały także o intelektualny rozwój mieszkańców Zakaczawia. Już w 1887 roku powstała tam biblioteka ludowa, z której każdy mógł bezpłatnie korzystać. Mieściła się ona w tzw. Domu Ludowym (po wojnie Kolejowy Klub " Kolejarz"). Znamienna, zwłaszcza dzisiaj, wydaje się informacja, że od 1884 r. Stowarzyszenie Walki z Nadużywaniem Alkoholu organizowało dla mieszkańców dzielnicy wieczorki rozrywkowe. Intencją organizatorów było wypełnienie mieszkańcom dzielnicy czasu wolnego od pracy, odciągnięcie ich od przesiadywania w piwiarniach i gospodach, których na Kartuzach około 1890 roku było ponad dwadzieścia.